Hayaankaygii waxbarasho & dalbarasho ee Itoobiya

Qiyaastii 40% ee shucuubta caalamka waxaa lagu xukumaa nidaam federaal. Ugu yaraan 25 dal ayuu u yahay nidaam siyaasadeed kuwaas oo ay ka mid yihiin: United States, Russia, Switzerland, Brazil, Australia, India, Nigeria (1). Maadaama uu yahay nidaam siyaasadeed, qaadashada federaalku wuxuu ku xiranyahay doonista hoggaamiyaasha siyaasadeed iyo oggolaashaha shucuubta dalka qaadanaya federaalka.

Hoggaamiyaasha siyaasadeed -ee naqshadeynayaan nidaam siyaasadeedka dal- marka ay xulanayaan nidaam siyaasadeed waxa ay ku doortaan nidaam gaar ah: asbaab siyaasadeed ama asbaab farsamo ama labadaba. asbaabta siyaasadeed waxaa ka mid noqon kara, baahinta iyo daadejinta awoodda xukunka si looga fogaado kali-talisnimo iyo ku tagrifal awoodeed. Wadaagista dhaqaalaha dalka iyo in deegaannadu si siman u wada horumaraan. Asbaabta farsamo waxaa ka mid ah in adeegyada dowladdu bixiso loo dhoweeyo shacabka. Federaalka waxaa kaloo xal laga doonaa marka wadanku galo xaalad nabadgelyo xumo iyo dowlad la’aan taasoo ka dhalatay burbur nidaam siyaasadeed kaligii-talis ah, si loo dhiso aaminaadda siyaasiyiinta iyo bulshada dhexdeeda ah. Noocan waxaa tusaale u noqon kara dalalka Bosnia, Nepal iyo Soomaaliya.

Sabab kasta oo ay qaadashadiisu ku timaado, nidaamka federaalku wuxuu nidaam siyaasadeedyada kale kaga duwanyahay astaamaha soo socda:-

Dhamaan dowladaha qaatay nidaamka federaalku waa ay leeyihiin lixdaas sifo haba ku kala duwanaadaan sida ay u dhaqangeliyaan. Itoobiya oo ka mid ah dalalka ku cusub qaadashada nidaamka federaalka, shuruudahaasi waa ku dhanyihiin nidaamkeeda siyaasadeed.

Doodihii Jaamacadda ee Nidaamka Federaalka Itoobiya

Soddon  (30) sano ka badan ayaa laga joogaa markii ay Itoobiya qaadatay nidaamka federaalka ee qaabeeyay hannaanka dowliga ah ee dalkaas. Tan iyo muddadaas, arrimaha ugu badan ee doodadaha bahda jaamacadaha iyo akaadeemiyada waxaa ka mid ah qodobbada soo socda:-

Hoos u dhigista dowrka dowladaha hoose. Dowladda Itoobiya waxa ay ka koobantahay dowladda dhexe, 11 dowlad goboleed, laba maamul magaalo oo hoos yimaad dowladda dhexe ee ah caasimadda Addis Ababa iyo Dire Dawa. Dastuurka Federaalka Itoobiya wuxuu awoodda dowladda u kala qaybiyay dowladda dhexe iyo dowlad goboleedyada. Dastuurku sidoo kale wuxuu bulshooyinka mujtamaca Itoobiyaanka ah xaq u siinayaa in ay dhisan karaan dowlado heer deegaannadooda (eeg qodobka 39 (3)) hase yeeshee sida ay xaqaas u gudanayaan dastuurku wuxuu hoosgeeyay awoodda dowlad goboleedyada (eeg qodobka 50 (4)). Taasi waxa ay keentay in dowlad goboleedyadu sida ay doonaan u nidaamiyaan dowladaha hoose oo aysan jirin awood daadejin rasmi ah ee sida dastuurku tilmaamay ah. Xubnaha akaadeemiyada qaar waxay eedda saarayaan dastuurka oo aan damaanadqaad u samayn dowladaha hoose, halka kuwo kalena ay ku doodaan in habka loo hirgeliyay dastuurka iyo siyaasadaha madaxda xukunka ay sabab u tahay kaalinta hooseysa ee dowladaha hoose ee Itoobiya.

Oggolaashaha kala-go’idda dalka. Dastuurka Itoobiya wuxuu si cad u oggolaanaya in gabal ka mid dhulka Itoobiya uu ka go’i karo dalka intiisa kale. Shuruudo ayaa ku xiran xaqa go’itaanka ay ka midyihiin (1) in golaha wakiillada dowlad goboleedka uu deegaanka go’aya ka tirsanyaha ay sidaas ku oggolaadaan aqlabiyad saddex meelood laba ah, (2) in shacabka deegaanka doonaya go’itaanku ay afti laga qaaday aqlabiyaddoodu ku taageeraan ago’itaankaas, (3) in dowladda dhexe ee Itoobiya ay awoodda dowladda ku wareejiso deegaanka go’ay, iyo (4) in ay labada dal ka heshiiyaan qaybsiga hantida dowladda iyo kheyraadka (eeg qodobka 39 (4)). si kastaba ha ahaatee, doodda dhextaalla bahda akaadeemiyada ayaa ah dareenka uu oggolaashalaha kala-go’iddu sababayo oo qaar ka mid ah waxa ay ku doodaan in uu abuurayo dareen welwel leh oo aan xoojinayn midnimada iyo itoobiyaannimada halka kuwo kalena ay qabaan in xaqaan uu dastuurku bixiyay ay shucuubtu asal ahaan u leeyihiin in ay aayahooda katashadaan, in si cad loogu qeexo dastuurkana waxa ay dhalin kartaa (a) in qalbiga loo qaboojiyo kooxo badan oo bulshada (Tuse: qowmiyadaha) Itoobiya ah oo ku hammi lahaa gooni u goosad maadaama xaqii ay xoog ku raadin lahaayeen uu dastuurku u kafaalo qaaday, iyo (b) in aanay dhicin kaligii-talisnimo oo xukunku uusan hal meel ku koobmin.

Dheellitir la’aanta qaybinta awoodda dowladda. Dastuurka Itoobiyada awoodaha siyaasadeed ee dowladda si faahfaahsan ayuu ugu qaybiyay labada heer dowladeed ee heer dowladda dhexe iyo dowlad goboleedyada, hase ahaatee, wuxuu awoodda dhaqaalaha badankeed siiyay dowladda dhexe. Tusaale  u ahaan dowladda dhexe waxa ay awood u leedahay ilaha dhaqaale ee ugu muhiimsan ee dakhliga dowladdu ka soo xaroodo sida furdada (canshuuraha dhoofinta iyo soo dejinta); canshuuraha dakhliga ee shaqaalaha iyo shirkadaha dowladda dhexe; canshuuraha dakhliga gaadiidka cirka, dhulka iyo badda; canshuuraha ganacsiga isaga goosha laba dowlad goboleed iyo wixii ka badan; dakhliga kasoo xarooda khidmaha dowladda dhexe bixiso; dakhliga shirkadaha korontada, isgaarsiinta, warshadaha, bangiyada, caymiska iwm ee ay dowladda dhexe leedahay. Dowlad goboleedyadu ma lahan awood dhaqaale oo ay ku fuliyaan awoodaha siyaasadeed ee la siiyay, intooda badanna waxay ku tiirsanyihiin kab-miisaaniyadeed ay dowladda dhexe siiso. Kabka dowladda dhexe waxaa la socda shuruudo u adeegaya siyaasadda dowladda dhexe sidaasina waxaa ku dheelliyaya mabdi’ii nidaamka federaalka ee ahaa heerar dowladeed siman.

Xuquuqda Kooxaha oo ka sare maray kuwa qofka. Marka la eego habka loo naqshadeeyay qaabdhismeedka dowlad goboleedyada iyo dowladaha hoose ee Itoobiya, waxaa ka muuqata hab isir ku salaysan oo badiba dowlad goboleed kasta waxaa iska leh qowmiyad gaar ah. Xuquuqaha madaniga iyo kuwa siyaasiga ah ee ay ka mid yihiin isu taagidda xil dowladeed, samaysasho xisbi, diiwaangelinta rasmiga ah iyo ka qaybgalka maamulka dowladaha hoose; iyo xuquuqda shaqada waxa ay badiba u dhowrantahay xubnaha qowmiyadda ugu badan ee leh dowlad goboleedka, halkaasna waxaa ku lumaya xuquuqdii shakhsiga ahayd ee muwaaddinka Itoobiyaanku ay ahayd in uu ku helo meel waliba ee uu dalka Itoobiya uga nool yahay. Mararka qaar qowmiyadaha aan lahayn deegaan u gaar ah, iyo dadka ku nool degaan aan ahayn kii qowmiyaddooda waxa ay u nugul yihiin takoor iyo waayid xuquuq asaasiya oo ay qof ahaan u yeelan lahaayeen.

Xukunka hal xisbi. Laga soo billaabo markii ay federaal noqotay 1991, Itoobiya waxaa xukumayay hal xisbi. 1991 ilaa 2018 waxaa xukumayay Xisbi isbahaysi ah oo ay samaysteen jabhadihii dalka ka cayriyay xukunkii Mengistu. Isbahaysiga Dimuqraadiga Kacaanka Shacabka Itoobiya (Ethiopian People’s Revolutionary Democratic Front) walow uu ka koobnaa isbahaysi xisbiyo qowmiyadeed ka jiray heer dowlad goboleed ilaa dowladaha hoose, haddana awooddiisu waxa ay taalay heer qaran oo waxaa awoodda lahaa ras’iisul wasaaraha dowladda dhexe. Sidaas malaha waxaa u sabab ah arrimo ay ka mid tahay dheellitir la’aanta qaybinta awoodda dhaqaale ee heerarka dowladda ee aan sare ku soo xusnay. Wixii 2019 ka danbeeyay, Isbahaysigii wuxuu u xuubsiibtay Xisbiga Barwaaqo oo markaan si rasmi ah u baabi’iyay xisbiyadii isbahaysiga marka laga reebo Jabhadda Xoreynta Shacabka Tigrey (TPLF) ee woqooyiga Itoobiya. Qancin la’aanta TPLF markii danbe waxay isu rogtay dagaalka woqooyiga Itoobiya ee soo billowday 2020 walina socda. Xisbiga Barwaaqo (Prosperity Party) hadda wuxuu ka taliyaa dhamaan heerarka dowladda ee dalka oo idil. Waa xisbi leh maamul dhexe oo midaysan, awooddiisuna ay wada taallo caasimadda Addis. Doodda taalla ayaa ah, saamaynta uu xisbigaas midaysan ku yeelan karo dhaqangelin nidaam federaal ee kala qaybinta iyo baahinta awoodaha dowladda. Xisbi midaysn ma maamuli karaa dowlad awooddeedu baahsantahay (federaal)?

Qaybaha xiga uga bogo waxa ay Soomaaliya ka barankarto caqabadahaas uu wajahayo nidaamka federaalka Itoobiya.