Qabyotirka iyo Dhamaystirka Dastuurka KMG

Hordhac

Soomaaliya 62 sano oo ay dowlad tahay, 21 sano oo ka mid ah waxay lahayd dastuur rasmi ah, 21 sano na waxaa lagu xukumayay Axdi Qarameedyo iyo dikreetooyin, 10 sano waxaa lagu jiray dib-u-heshiisiin, 10 sano ee u danbeeyayna waxaan haysanay Dastuur Ku-meel-gaar ah oo ay dib-u-eegis ku socoto.

Dastuurka KMG waxaa si ku-meel-gaar ah loo ansixiyay 2012 isagoo qabyo ah. Dastuurku laba dhanba qabyo ayuu ka yahay, dhanka dulucda qodobbadiisa waa ka qabyo oo waxaa jira arrimo badan oo aan wali laga heshiin, dhanka hannaanka qaadashadiisana waa ka qabyo oo wuxuu rasmi ku noqonayaa in afti lagu qaato ka dib marka dib-u-eegistiisa lagu heshiiyo. Tan iyo 2012, Dastuurka KMG waxaa lagu dhisay 3 dowlad (2012, 2017, 2022). sida uu faray Dastuurku, dowladdii kowaad (2012) ayay ahayd in ay qabyatirto oo ay dhamaystirto Dastuurka. eeg qodobbada 132, 133, 134, 135 iyo 135 ee Dastuurka KMG.

Wali, Dastuurku waa qabyo iyadoo la dhisay dowladdii saddexaad, haddaba weydiintu waxay tahay: dowladdani ma dhamaystiri doontaa Dastuurka KMG ah mise waxay qaadi doontaa dhabbihii kuwii ka horreeyay ee ay ku dhici waayeen qabyotirka iyo dhamaystirka Dastuurka KMG?

Halista ku-meelgaar ahaanshaha Dastuurka

Inta aan laga hadal qabyotirka iyo dhamaystirka Dastuurka KMG, su’aashu waxay tahay: maxaa ba’aya haddii dastuurku sidiisa ku-meel-gaar iska sii ahaado?

Weydiintaas si looga warceliyo, dadka ka shaqaynaya dhamaystirka dastuurku waa in ay ogyihiin arrimaha dhacaya haddii la dhamaystiri waayo dastuurka waxaana ka mid ah balse aan ku koobnayn:-

Sarrayn la’aan Dastuurka KMG: Dastuurku wuxuu oggolaanayaa in dowlad goboleedyadu yeeshaan dastuurro iyaga u gaar ah (eeg qodobbada 52 (2) iyo 120 ee Dastuurka KMG), Dastuurku sidoo kale wuxuu oggolaanayaa in dastuurrada dowlad goboleedyadu ay la mid noqon karaan dastuurka qaranka ama ka sare mari karaan (eeg qodobka 142 (1) ee Dastuurka KMG). awoodda uu dastuurku siiyay dastuurrada dowlad goboleedyadu in ay ka duwanaan karaan waxay dhamaan lahayd marka lays waafajiyo dastuurka qaranka iyo kuwa dowlad goboleedyada (eeg qodobbada 121 iyo 142 ee Dastuurka KMG) taasoo aanan la samayn karin ilaa inta la dhamaystirayo dastuurka qaran oo uu noqdo mid rasmi ah (eeg qodobbada 132, 136 iyo 138 ee Dastuurka KMG) Dastuurka Jamhuuriyadda Federaalka ee Soomaaliya. marka dastuurku uu lumiyo in uu ka sarreeyo sharciyada kale ee dalka ee ay ka mid yihiin dastuurrada dowlad goboleedyada, lama ixtiraamayo lamana dhaqangelinayo waayo waxaa jira sharci kale oo la siman.

Dhaqangal la’aan: sarrayn la’aanta ka sokow, qaybo badan oo bulshada ka mid ah oo u badan siyaasiyiin waxay ku andacoodaan in Dastuurku uu qabyo yahay oo wax badan ka dhimanyihiin saas darteed aan la dhaqangeli karin sidaasna ay ku qanciyeen shacab badan oo Soomaaliyeed, markaasna ay daciifto awooddii shacabka ee la xisaabtanka dowladda.

Rajo beelka bulshada: Haddii uu Dastuurku sidaan sii ahaado waxaa adkaan doonta in heshiis laga gaaro dhamaystirkiisa waayo waxaa ka rajo dhigaya dad badan oo Soomaali iyo ajnebi isugu jira oo taageerayay dedaallada dhamaystirka Dastuurka.

Ku noqosho dhabbihii dastuur samaynta: Waxaa suurtagal noqon karta in dib loogu noqdo jidkii dheeraa ee soo billaabmay 2001 ee dastuur samaynta Soomaaliya oo markaan aan Soomaali badani dheg jalaq u siin doonin waaba haddii uu dhaco e.

Dhibaatooyinkaas iyo kuwa kale oo ka badan, qaar ka mid ah waa xaqiiq hadda taagan, qaar kalana waa saadaal la fili karo in ay dhacaan marka loo eego sooyaalka dastuur yeelashada Soomaaliya, sidaa darteed waxaa lagama maarmaan noqonaysa in habka dhamaystirka Dastuurka ee la go’aamin doono uusan noqon mid sii joogteeya ku-meel-gaarnimada Dastuurka maxaa yeelay, ku-meel-gaarnimadu waxay wax-u-dhimeysaa sarraynta Dastuurka iyo ku dhaqankiisa.

Caqabadaha iyo culaysyada ku xeeran qabyotirka iyo dhamaystirka Dastuurka

Caqabaha ugu waaweyn ee laga diiwaangeliyay khibraddii muddada tobanka sano ee ay dib-u-eegista Dastuurku socotay waxaa ka mid ah:-

Danayn la’aan siyaasadeed iyo ka go’naasho la’aan: dhamaystirka Dastuurku ma ahayn ajandaha koowaad ee siyaasiyiinta heerarka kala duwan ee dowladda kamana mid noqon qodobbada jilibka loo laabay ilaa heshiis laga gaaro sida doorashooyinka federaalka. qaar ka mid ah dowlad goboleedyadu, waxayba u haystaan in dastuurka oo la dhamaystiraa oodda ka qaadayso shar hor leh sidaa darteed waxay sii owdaan doc kasta ee ay suurtagal ahayd in heshiis laga gaaro sidii loo dhamaystiri lahaa Dastuurka.

Wareegga doorashooyinka heerarka dowladda: Doorashooyinka Soomaaliya waa howl iyo dhacdo siyaasadeed abuurta jawi herdan badan uu siyaasiyiinta dhexmaro oo keensada kala did iyo kala aamin bixid. Taas waxaa dheer, in marka laga baxo doorashada heer federaal oo ay wali dowladdii federaalku cusubtahay ayaa waxaa billaabanaya doorashada mid ka mid ah dowlad goboleedyada, taas oo goorta ay dhamaato iyadna ayaa midkale oo muddadii xilhayntu ka dhamaatay doorashadeeda loo cartamayaa. Meertadaas doorashada ayaa lagu jirayaa badiba waqtigii laga shaqayn lahaa oo layska kaashan lahaa arrima badan oo Dastuurku ka mid yahay. Caqabaddani waa mid farsamo oo si dadban u saamaynaysa dhamaystirka Dastuurka maadaama doorasho kastaa ay waqtiga dheer jiitamayso iyo khilaafka la socda oo Dasstuurka ka leexiya diiradda.

Dhamaystir la’aanta Guddiga Madaxa Bannaan ee Dib-u-eegista iyo Hirgelita Dastuurka: Guddigani waa khubarada qaabilsan dib-u-eegista Dastuurka iyo soojeedinta wax-ka-beddalka habboon ee Dastuurku u baahanyahay. Sida uu qabo qodobka 134 ee Dastuurka KMG, guddigani wuxuu ka koobanyahay shan (5) xubin oo ka imaanaya Dowladda Federaalka iyo min hal (1) xubin oo ka imaanaya dowlad goboleedyada. Guddigaas wali uma dhismin sidii Dastuurku faray oo waxaa ka dhiman xubnihii ka imaan lahaa dowlad goboleedyada.

Xiriirka heerarka dowladda oo aan rasmi ahayn: qodobka 51 (1 iyo 3) ee Dastuurka KMG wuxuu waajibinayaa in heerarka dowladdu ay “yeeshaan iskaashi wanaagsan” oo ay sanad kasta joogteeyaan kulamo dhex mara madaxda fulinta Dowladda Federaalka iyo madaxda fulinta Dowlad Goboleedyada oo ay uga xaajoodaan midnimada qaranka, amniga qaranka, horumarinta dhaqan-dhaqaale ee qaranka, baraaraha shacabka iyo isdhaafsiga macluumaadka. Xiriirkaas wanaagsan si looga dhabeeyo waa inuu leeyahay nidaam sharci oo xeeriya hay’adaha iyo habraacyada fududeynaya wada shaqayn dhex marta heerarka dowladda (eeg qodobka 51 (5) ee Dastuurka KMG). Sharciyadaas wali lama suubin, taas oo keentay in kulamada ay heerarka dowladdu yeeshaan aysan wali rasmi ahayn sidaasna ay ka dhalato kala aragti duwanaanta heerarka Dowladda oo saamaysa xiriirka wadashaqaynta. Waaba haddii aan ka soo qaadno in Dowlad Goboleedyada hadda jira ay yihiin xubno federaalka ka mid ah! maxaa yeelay wali ma dhamaystirmin habraacii lagu aqoonsan lahaa Dowladaha Xubnaha ka ah Federaalka ee ku dhigan qodobbada 49 iyo 111E ee Dastuurka KMG.

Wadashaqayn la’aanta labada Gole ee Baarlamaanka JFS: qodobka 56 (a) ee Dastuurka KMG wuxuu waajibinayaa in labada Gole ee Baarlamaanka JFS “Xilalka ay wadaagaan waa in ay u gutaan si wadajir ah”, xilalkaas waxaa ka mid ah wax-ka-beddalka Dastuurka (eeg qodobbada 63 (a) iyo 71 (a) ee Dastuurka KMG). Golayaasha BJFS si ay u gutaan xilalka ay wadaagaan waa in ay sameystaan xeer-hoosaad ay labada Gole wada meelmariyeen oo hagaya howlaha iyo guddiyada wadaagga ah (eeg qodobbada 57 iyo 62 ee Dastuurka KMG). Wali ma hirgelin in labada Gole yeeshaan xeer-hoosaad wadaag ah, taasina waa tan keentay wadashaqayn la’aan labada Gole ee BJFS madashiisii 10aad.

Caqabadahaas iyo kuwo kale oo jira waxa ay si toos ah iyo si dadbanba u saameeyaan in la dhamaystiro Dastuurka.

Qabyotirka Dastuurka

Cutubka 15^aad ee Dastuurka KMG wuxuu farayaa in labada heer ee Dowladda Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya ay ka heshiiyaan arrimaha harsan ee laga gaari waayay xilligii Dowladdii Federaalka KMG ahayd oo Dastuurka la qabyotiro lana dhamaystiro. Walow shaqo badan laga soo qabtay dib-u-eegista Dastuurka, haddana wali waa qabyo oo heerarka Dowladdu wali kama aysan heshiin qodobbadii asaasiga ahaa.

Qabyotirka Dastuurka KMG wuxuu leeyahay laba dhinac. Dhinac waa in laga wada hadlo oo laga heshiiyo arrimaha ka dhiman nidaamka Federaalka ee Dastuurku jideeyay ee isugu jira siyaasadda & federaalaynta dalka, khayraadka qaranka & maaliyadda federaalka, haykalka & heerarka Dowladda, amniga & difaaca qaranka, iyo maqaamka Muqdisho iyo arrimo kale oo duruufaha iyo xaaladaha dalku kalifayaan in heshiis siyaasadeed laga gaaro. Qaybta labaadna waa ku-noqodashada Dastuurka KMG si loo saxo khaladaadka sharciyeed, qoraaleed iyo kuwo farsamo ee ku jira iyo toosinta farsamo iyo siyaaqaynta lagu sameynayo qodobbadiisa. Labadii muddo xileed (2012-2016 iyo 2017-2021) ee la soo dhaafay shaqo wayn ayaa laga qabtay dib-u-eegista Dastuurka, la tashiyo badan ayaa lala yeeshay heerarka Dowladda iyo bulshadaba, waxaana diyaar ah sixitaan iyo toosin lagu sameeyay arrimaha farsamada ee Dastuurka iyo talooyin ku aaddan waxii laga yeeli lahaa arrimaha u baahan in qaraar siyaasadeed mideysan oo ay ka gaaraan madaxda sare ee heerarka Dowladdu.

Dhamaystirka Dastuurka

In dalku yeesho dastuur rasmi ah oo kama dambays ah waa lagama maarmaan. Waayo, ka sokow baahida sharci ee ah la qabyotiro oo la dhamaystiro Dastuurka, Shacabka Soomaaliyeed waxay marar badan muujiyeen quus ay ka qabaan daba dheeraashada dib-u-eegista Dastuurka. Weydiimaha ugu badan ee la weydiiyo masuuliyiinta ha’yadaha dowladda ee qaabbilsan dib-u-eegista Dastuurku waa: goorma ayuu dhamaanayaa mashruuca Dastuurku? su’aashan oo ay ku duugantahay dhaliil ah in Dastuurku yahay mashruuc ee uusan ahayn shaqo qaran.

Qodobka 136 ee Dastuurka KMG wuxuu dhigayaa in qaadashada kama dambaysta ah ee Dastuurku ay noqonayso markii aqlabiyadda (inta badan) codbixiyayaasha Jamhuuriyadda Soomaaliya ay taageeraan dastuurka uu Baarlamaanku ansixiyay. Aftidaas dadweyne ee qodobku sheegay ma dalka oo dhan ayaa laga qabanayaa? sidee loo diiwaangelinayaa codbixiyaasha aftida dadweyne? sidee laga yeelayaa degaannada aan laga codayn karin? ma habkale ayaa lagu ansixinayaa dastuurka? su’aalahaas iyo kuwa kale waa arrimo u yaala in madaxda labada heer ee dowladdu ay ka tashadaan oo ay heshiismiyay ka gaaraan waa haddii ay doonayaan in la dhamaystiro Dastuurka oo laga saaro ku-meel-gaarnimada.

Waxaa jirta dood dhahaysa, haddii la dhamaystiro Dastuurka iyadoo aan wali la xallin arrimaha waaweyn qaarkood sida kiiska Somaliland ama ay jiraan qodobbo aan wali laga heshiin, maxaa la yeeli doonaa? dooddaas oo loo dhigo in ay sabab u noqonayso dib u dhigista dhamaystirka Dastuurka, waxaa burinaya in Dastuurka lagu noqon karo oo wax-laga-beddali karo goortii baahiyi timaad, taasina culays weyn ma yeelan doonto maadaama habkii dastuurka rasmiga ah wax looga beddali lahaa lagu dari karo isla dastuurka. Tusaale waxaa ugu filan in Dastuurkii 1960 ee aftida lagu ansixiyay wax-ka-beddal lagu suubiyay 1963 markii ay soo baxeen qodobbo u baahan in lagu noqdo.

Arrimaha hortebinta leh ee qabyotirka iyo dhamaystirka Dastuurka

Dowladda Federaalka iyo Dowlad Goboleedyada hadda jira haddii ay dhab ahaan doonayaan in la qabyotiro Dastuurka KMG oo dalku yeesho dastuur rasmi ah waxaa la gudboon in ay wax waliba DASTUURKA ugu hormariyaan maadaama uu saldhig u yahay heshiis bulsho, marka sidaas go’aansadaana qodobbadaan soo socda waxay noqon karaan talo aan ka ambaqaadaan:-

In hoggaanka heerarka Dowladdu u aqoonsado Dastuurka ahmiyadda koowaad.
In la dhiso oo la rasmiyeeyo (sharci loo yeelo) xiriirka heerarka Dowladda sida uu qabo qod. 51 (5) ee Dastuurka KMG.
In lagu heshiiyo qorshe cad iyo ajande wakhtiyaysan ee qabyotirka iyo dhamaystika Dastuurka.
In la hormariyo ka shaqaynta qodobbada u baahan qaraar siyaasadeed ee heerarka dowladda.
Guddoonsasho habka qaadashada kama dambaysta ah ee Dastuurka Federaalka Soomaaliya.
In loo qoondeeyo dhaqaalaha uu u baahanyahay si loo dhamaystiro.
Dhamaystirka iyo tayaynta Guddiga Madaxa Bannaan ee Dib-u-eegista iyo Hirgelinta Dastuurka oo lagu soo daro xubnihii matalayey Dowladaha Xubnaha ka ah Federaalka.
In labada Gole ee BJFS ay sameystaan xeer-hoosaadka wadaagga ee nidaaminaya kulama wadajirka ah iyo guddiyada wadaagga ah.
in laysla qaato arrimaha farsamada oo labada Gole ee BJFS ansixiyaan dastuur kama dambays ah.
Qaadashada iyo ku dhaqanka Dastuurka Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya.